Bán hạ là vị thuốc quen thuộc được sử dụng rất nhiều trong các bài thuốc Y học cổ truyền, đặc biệt hỗ trợ chữa trị các bệnh về phụ nữ giúp bổ huyết, điều kinh nguyệt. Theo Thiên Nguyệt lịch sách Lễ ký cho biết vị thuốc này sinh vào giữa mùa hạ nên được gọi là Bán hạ. Hãy cùng Dược Bình Đông tìm hiểu chi tiết hơn về đặc điểm, công dụng, một số bài thuốc và lưu ý khi sử dụng Bán hạ trong bài viết này nhé.
1. Đôi nét về vị thuốc Bán hạ
Bán hạ là thân rễ phơi hay sấy khô, chế biến của nhiều cây khác nhau và đều thuộc cùng họ Ráy (Araceae). Cụ thể tên khoa học của những loại cây này bao gồm:
- Bán hạ Việt Nam gồm những cây Typhonium divaricatum Decne (Arum divaricatum L., Arum trilobatum Lour) hoặc Typhonium trilobatum (Schott).
- Cây Chưởng diệp bán hạ Pinellia pedatisecta (Schot).
- Cây Bán hạ Trung Quốc Pinellia Ternata (Thunb.) Breiter hoặc Pinellia ruberifera Tenore.
Ngoài ra còn một số cây khác trong nhóm này nữa, khi dùng và nghiên cứu cần chú ý hơn. Mặc dù cùng một cây nhưng tùy theo kích thước củ to/nhỏ khác nhau mà tên các vị thuốc sẽ khác nhau. Cụ thể là tại một số vùng ở nước ta, củ có kích thước nhỏ được khai thác và sử dụng với tên Bán hạ; còn củ to cùng cây ấy thì lại được gọi với tên Nam tinh.
1.1. Mô tả cây Bán hạ
Bán hạ Việt Nam (tên khoa học là Typhonium trilobatum Schott) còn có tên gọi là cây chóc chuột, củ chóc hay lá ba chìa. Loại cây này là một loại cỏ không thân, với củ có hình cầu đường kính khoảng 2cm. Lá của cây Củ chóc Việt Nam có hình tim hoặc hình mác, hoặc thùy chia làm 3 dài khoảng 4 – 15cm và rộng khoảng 3,5 – 9cm. Bông mo có phần trần dài khoảng 17 – 27mm, phần hoa đực dài khoảng 5 – 9mm. Quả mọng và có hình trứng dài 6mm.
Bán hạ Trung Quốc (Pinellia ternata Thunb) có khá nhiều điểm giống với Bán hạ Việt Nam; chỉ riêng chỗ thùy xẻ sâu và rõ hơn. Tuy nhiều người gọi giống cây này là Bán hạ Trung Quốc để phân biệt với Bán hạ Việt Nam nhưng giống này có được phát hiện mọc ở Lào Cai và hiện chưa được khai thác.
Điểm khác biệt của Chưởng diệp bán hạ (Pinellia pedatisecta Schott) so với những cây trên là lá chia thành 9 thùy cùng khía sâu.
1.2. Phân bố, thu hái
Củ chóc phân bố ở cả Việt Nam cũng như nhiều nước trên thế giới. Loài cây này mọc hoang ở những vùng có đất ẩm trải từ Nam đến Bắc của Việt Nam và một số nước như Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản.
Bộ phận được khai thác là rễ củ. Sau khi đào rễ củ người ta đem rửa sạch; phân loại ra trong đó củ nhỏ gọi là Củ chóc, củ to gọi là Nam tinh. Phần rễ củ này có thể được dùng dạng tươi (bằng cách giã rồi đắp lên nơi bị rắn độc cắn); nhưng đa phần được dùng dưới dạng khô đã qua chế biến. Dạng khô của Bán hạ được thực hiện bằng cách đãi sạch vỏ mỏng bên ngoài sau khi đào về rửa sạch đất cát; tiếp theo đem phần đã đãi đi ngâm nước phèn đến sạch nhớt thì phơi khô. Thời gian thu hoạch Bán hạ sẽ vào mùa hạ cho đến thu đông.
1.3. Chế biến
Theo Đông y, Củ chóc được chế biến theo nhiều cách với mục đích khác nhau như tẩm Cam thảo để giảm độc tính, tẩm Gừng hay Bồ kết để chữa ho. Dưới đây là những cách chế biến Củ chóc phổ biến nhất:
- Tẩm cam thảo và bồ kết: Đem Bán hạ Việt Nam rửa sạch đất cát rồi ngâm trong nước 2 – 3 ngày; đều đặn thay nước mỗi ngày 1 lần cho đến lúc màu nước trong hẳn. Với 1kg Bán hạ, bạn cho thêm 0.1kg Cam thảo và 0.1kg Bồ kết, cứ thế thêm đủ theo khối lượng Bán hạ bạn có. Sau đó cho nước vào ngập nồi rồi đem đun đến khi cạn thì vớt ra đem phơi/sấy đến khô. Cam thảo được biết đến có tác dụng giảm độc, trừ ho còn Bồ kết cũng giúp chữa ho.
- Tẩm gừng và phèn chua: Đem Bán hạ rửa sạch đất cát rồi ngâm trong nước 2 – 3 ngày; đều đặn thay nước mỗi ngày 1 lần cho đến lúc màu nước trong hẳn. Với 1kg Bán hạ, bạn cho thêm 0.3kg Gừng tươi giã nhỏ và 0.05kg đường phèn, cứ thế thêm đủ theo khối lượng Bán hạ bạn có rồi thêm nước vào đến ngập. Ngâm như thế trong 24h rồi lấy ra rửa sạch và tẩm nước gừng theo công thức: 1kg Bán hạ gia 150g gừng tươi. Gừng tươi đã giã nát, thêm ít nước vắt lấy nước và cho bán hạ vào ngâm một đêm. Sau đó, lấy ra sao vàng lên là có thể dùng được.
Một số cách chế biến khác như rửa sạch Củ chóc rồi ngâm trong nước nóng khoảng nửa ngày cho hết nhớt, đem thái mỏng và tẩm nước gừng, sấy thật khô mà dùng.
2. Công dụng Bán hạ
Bán hạ là vị thuốc quen thuộc được dùng trong một số trường hợp như phụ nữ có thai bị nôn mửa hay trường hợp viêm dạ dày mãn tính gây nôn; chữa ho (làm long đờm), chữa nhức đầu, đau dạ dày mãn tính,… Cùng tìm hiểu công dụng của Bán hạ theo Đông y và Tây y trong nội dung dưới đây nhé.
2.1. Theo Tây y
Hiện nay, chưa có tài liệu nào nghiên cứu về thành phần hóa học của Bán hạ Việt Nam cũng như Chưởng diệp bán hạ.
Theo sách Trung Quốc dược dụng thực vật đồ giám, Lý Thừa Cố cho biết thành phần hóa học của Bán hạ Trung Quốc: alkaloid, chất cay, phytosterol, ancol, 0.003 – 0.013% tinh dầu cùng một ít dầu béo, chất nhầy và tinh bột. Còn theo đại học Quốc lập Sơn Đông, trong Bán hạ Trung Quốc có chứa chất cay dễ tan trong ether etylic và dung dịch trong ether có phản ứng với alkaloid, nhiệt giúp giảm độ cay.
Một số tác dụng dược lý của Bán hạ theo Tây y đó là:
- Tác dụng giảm ho: Tạp chí Trung Hoa y học cho biết sau khi dùng 1ml cồn iod 1% gây ho cho mèo và dùng nước sắc Bán hạ 20% (tức là 1ml tương đương với 0.2g Bán hạ) nhận thấy liều 0.6g Bán hạ trên 1kg thể trọng có tác dụng chữa ho rõ rệt.
- Giúp chống nôn: Theo sách cổ, tiêm dung dịch Bán hạ giúp chống nôn hiệu quả. Tuy nhiên, nếu bạn uống Bán hạ sống thì có thể sẽ gây nôn.
- Độc tính: Theo Dược lý đích sinh dược học của Nhật Bản năm 1933, dịch chiết cồn Bán hạ sẽ khiến con vật co quắp mà chết.
2.2. Theo Đông y
Bán hạ là vị thuốc Đông y được sử dụng rất nhiều trong các bài thuốc. Với một số đặc điểm như sau:
- Tính vị: Vị cay, tính ôn, có độc
- Quy kinh: Tỳ, Phế, Vị.
- Công năng: Hóa đàm táo thấp, giáng khí chi ho, giáng nghịch chỉ nôn.
- Chủ trị: Dùng trong các trường hợp đầy chướng bụng, buồn nôn; trừ thấp trệ ở người béo phì; ho có đờm nhiều.
3. Gợi ý một số bài thuốc trị bệnh từ Bán hạ
Trên đây là một vài nét cơ bản về đặc điểm cũng như công dụng của Bán hạ. Hãy theo dõi nội dung dưới đây cùng Dược Bình Đông để biết thêm những bài thuốc chứa Củ chóc.
3.1. Bài thuốc chữa nôn mửa khi mang thai
- Thành phần: 8g Bán hạ, 3g Sinh khương, 6g Phục linh, 300ml nước.
- Thực hiện: Đem các thành phần trên sắc đến khi còn 100ml thì dừng lại. Sắc lấy nước uống, uống dần trong ngày.
3.2. Bài thuốc chữa hen suyễn, nặng mặt, buồn nôn
- Thành phần: 20g Sinh khương, 40g Bán hạ chế, 600ml nước.
- Thực hiện: Đem các thành phần trên sắc đến khi còn 200ml thì dừng lại. Sắc lấy nước uống, uống dần trong ngày. Lưu ý, Bán hạ trong bài thuốc này có liều dùng tương đối lớn vì thế cần uống từ từ, nếu thấy chịu được thì mới uống thêm.
3.3. Bài thuốc chữa nhức đầu
- Thành phần: 280g Bán hạ pha với nước đến khi hỗn hợp thu được có độ nhớt vừa phải, 4g Đinh hương.
- Thực hiện: Lấy giấy bạc bọc hỗn hợp trên rồi đem nướng chín. Sau đó, cho nước gừng vào hỗn hợp đã nướng chín để trộn lên và tạo các viên có kích thước cỡ hạt mè. Mỗi lần sử dụng 25 – 30 viên và uống cùng Trần bì.
3.4. Bài thuốc điều trị viêm họng mãn tính
- Thành phần: 5g Bán hạ chế cùng 250ml giấm ăn, 25ml cồn (Alcool).
- Thực hiện: Giã nhuyễn Bán hạ đem ngâm 24h trong giấm ăn. Sau đó, đem đun sôi, loại bã và thêm 25ml cồn lắc đều rồi mang đi gạn lọc và để trong lọ. Khi cần sử dụng, lấy mỗi lần 10ml đem pha loãng cùng nước đun sôi để nguội; dùng 2 – 3 lần/ngày.
3.5. Bài thuốc điều trị mất ngủ
- Thành phần: 12g Bán hạ chế, 60g Gạo tẻ. Gia thêm 120g La bặc tử nếu người bệnh bị lưỡi đỏ rêu vàng, tức ngực buồn nôn.
- Thực hiện: Sắc lấy nước uống, dùng 1 thang mỗi ngày. Trong trường hợp người bệnh nặng cần sử dụng 3 thang chia đều mỗi sáng, chiều, tối.
4. Một số lưu ý để sử dụng Bán hạ an toàn
Mặc dù, Củ chóc được sử dụng nhiều và mang lại tác dụng chữa bệnh hiệu quả. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn và mang lại kết quả tốt nhất, bạn nên lưu ý một số điều sau:
- Phụ nữ có thai hoặc đang cho con bú nên cẩn thận khi sử dụng vì có thể mắc chứng táo nhiệt, tốt nhất nên hỏi ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng Bán hạ.
- Không dùng chung Bán hạ và Ô đầu vì Bán hạ phản Ô đầu.
- Người mắc chứng âm hư, ho khan hoặc nôn ra máu cũng rất dễ bị kích thích bởi các thành phần trong Củ chóc.
- Kiêng dùng hoặc thận trọng khi sử dụng Bán hạ trong những trường hợp âm hư ho táo, huyết chứng, tổn thương tân dịch, đàm nhiệt,… do tính cay nóng mạnh của Củ chóc.
- Cần ngâm Bán hạ trong nước nóng trong nửa ngày để loại chất dính. Vì nếu không ngâm, trong dược liệu có độc gây ngứa rát cổ họng khi uống vào. Sinh khương được kết hợp cùng Củ chóc để ức chế độc tính của dược liệu.
Nếu trong quá trình sử dụng Củ chóc xảy ra ngộ độc, bạn có thể áp dụng một số nguyên tắc xử lý cấp cứu các ca nhiễm độc thuốc thông thường như sau:
- Sử dụng tannic acid 1 – 2% để rửa bao tử.
- Cho người bệnh uống lòng trắng của trứng gà, nước chè (trà) đậm hoặc giấm loãng.
- Dùng 30 – 60ml giấm loãng thêm một ít nước gừng để uống hoặc ngậm rồi nuốt từ từ.
- Sử dụng gừng tươi thêm đường rồi sắc uống.
- Kết hợp thêm các phương pháp cấp cứu triệu chứng tương ứng.
5. Tổng kết thông tin về Bán hạ
Công năng nổi bật của Bán hạ là kiện tỳ táo thấp giúp tiêu viêm, đồng thời hòa vị giáng nghịch giúp cầm nôn; chữa hen suyễn do tỳ thấp đàm thịnh và nôn do vị bất hòa. Bên cạnh đó, Bán hạ còn xuất hiện trong rất nhiều bài thuốc Y học cổ truyền. Bài viết trên đây, Dược Bình Đông đã giới về đặc điểm, công dụng cũng như một số lưu ý cần quan tâm khi sử dụng Bán hạ. Hy vọng bạn đọc có thể cho mình những kiến thức cần thiết về dược liệu này.
Tôn chỉ “Thành quả chúng tôi không phải tiền bạc mà là sức khỏe và sự tin tưởng của khách hàng” luôn được Dược Bình Đông tuân theo và nhờ đó đã tạo nên chỗ đứng nhất định trên thị trường dược phẩm trong nước. Chính vì thế, Dược Bình Đông luôn muốn mang đến cho khách hàng những thông tin vô cùng cần thiết giúp bảo vệ sức khỏe cho bản thân và gia đình mình. Với mục tiêu này, chuyên mục Cẩm nang sức khỏe đã ra đời với những bài viết chất lượng được đội ngũ chuyên môn của công ty kiểm duyệt chặt chẽ nhằm mang đến những thông tin hữu ích và chính xác nhất. Nếu bạn quan tâm đến các sản phẩm của Dược Bình Đông, vui lòng liên hệ qua hotline (028)39 808 808 để được đội ngũ tư vấn viên hỗ trợ trong thời gian sớm nhất nhé!